Aimara: Ayllu huñullapi llamk’aq

Kay Perú suyuntinpi 2017 (iskay waranqa chunka qanchisniyuq) watapi karqan tapukuy hayk’a kasqanchikmanta hinallataq wasi ayllukunamantapas, chaypin 450 (tawapachak pisqachunka) waranqa runakuna aimara mama simi rimaq rikukun, chayqa kay suyunchikpi llipin nawpa kawsayniyuq ayllu simikunamantapas sinchi achkhan chaymantapas kay 3 (kimsantin) achkha rimasqa simikunawan kuchkan tarikun.   

Kay 2013 (iskay waranqa chunka kimsayuq) watapi kay mama simikunamanta rimaq qillqa mayt’upin willawanchik, kay Perú suyunchikpiqa 2 (iskay) rinch’aymi kay simiqa, chaykunaqa kanmi:  aimara central nisqa chaytaqmi kay Puno llaqtapi rimakun; hinallataqmi kay aimara sur nisqa chayqa kay Puno, Moquegua, Tacna, Lima hinallataq Madre de Dios suyukunapin rimakun.

Kay kawsaynin pachaqa kimsa kawsaypim chaninchakun, chaykunataqmi: Alax Pacha (hanaqpachapi kawsay), Aka Pacha (kay pachapi kawsay) hinallataq Manqha Pacha (ukhu pachapi kawsay). Chaymantapas, kay mana allin kawsaqkunapipas iñillankutaqmi chaykunaqa kanman saqrakuna (supaja, anchanchu, sirena nisqa, wakkunapuwan.) hinallataq allin sunquyuq kawsaqkuna (achichila, uywiri, illa, wakkunapas kallantaq).

Wasi hinallataq llamk’aypipas kuchkamanta ruray

Aimara ayllu runakunaqa iskay rinch’ay ayllutan sunquchakunku, chaykunataqmi:  huk wasinkun yaqa llapan pacha kawsanankupaq hinallataq  anaqa sutichasqa, kayqa haqay kharu urqu ayllukunapi uywakuna michinankupaq, kay 2010 (iskay waranqa chunka watapi) qhali kawsayninchikmanta qhawariqkunap willarikusqanmanhinaqa. Paykunaqa sapa p’unchawmi uywakunata, chakrata uywaspa iman kawsanku.

Kay 1991 (waranqa isqunpachak isqunchunka hukniyuq) watapin Andrés Arias hinallataq Obdulia Polar k’uskipakuqkuna tarirqanku, chay aimara runakunaqa  tukuy ima rurayninkupipas munay kuskamanta yanapakusqankuta, imatapas rimanayukuspa allin tukuy rurasqankuta, chaykunataqmi kan:

- Mink’a: kayqa huk runap yanapay mañakusqanmi.

- Ayni: ima llamk’aypipas rimanayukuspa yanapakusqankumanta. Huk ayllun huk sunquhinallaq chaymantapas hallpakunatapas kuskallamanta llamk’anku.

- Arkataya: kayqa maypachachus imakunapipas yanapanakunku chaymi munasqankumanhina.

- Waki: kayqa maypachachus iskaymanta imatapas llamk’anku, chaymanhinan tukuy ima rurasqankutapas kuskanninka t’aqanakunku.

- Satja hinallataq phaja: kayqa mana kaqniyuqkunapaq mikhuykuna tarpupusqanku, t’akapusqanku chaykunam.

Q’uchurikuy hinallataq ima rurasqankumanta

kay 2010 (iskaywaranqa chunka) hinallataq 2011 (iskaywaranqa chunkahukniyuq) watakunapihina, kawsayninchikkunamanta qhawaqkunan Patrimonio Cultural de la Nación sitichasqawan riqsirichinku chaykunataqmi: iskay kawsaykuna chaninchasqanku: “Sarawja” nisqankumanta kayqa kay Tixani wayq’untinpi imayna kawsayninkumanta chaytaqmi semana santa nisqap sutichasqap qhipanman, kayqa Moquegua hap’iypi, chaymantapas kay “Tata Pancho” nisqa, chaytaq kay sapa 10 quya raymi killapi  kay Yunguyo hap’iypi, Puno suyupi. Iskayninkupipas kanpunin takiy, tusuy kayqa aimara runakunapa kawsayninpunin.

---

ENCUENTRA ESTA NOTA TRADUCIDA AL ESPAÑOL EN ESTE ENLACE: Aimara: la comunidad del trabajo en equipo